Filozofia
AUGUSTYNIZM
Twórcą był św. Augustyn, biskup Hippony, filozof chrześcijański, który w ogromny stopniu wpłynął na rozwój średniowiecznej filozofii i teologii. Augustyn świadomie nawiązywał do Platona. Platońską koncepcję dualizmu świata - podziału na to, co idealne, i to, co realne - dostosował do chrześcijaństwa. Powiedzieć można, że platońskiemu światu idealnemu odpowiada u Augustyna rzeczywistość Boga. Człowiek także jest dwoisty. Składa się z substancji materialnej - zniszczalnego, łączącego go z niedoskonałym światem realnym ciała, oraz z niematerialnej duszy, zawierającej w sobie pierwiastek idealny, Boży. Prawdziwe poznanie dotyczy jedynie świata idealnego, którego centrum i ukoronowaniem jest Bóg. Sami jesteśmy w stanie poznać Go tylko częściowo, dzięki "sercu" i zmysłom. Prawdy najwyższe może zesłać tylko Bóg - dzięki swej łasce, w formie nagłego oświecenia, czyli iluminacji. Natomiast zło pochodzi od świata materialnego i ludzi. Dobro - wyłącznie od Boga. Od Niego też zależy, czy człowiek dostąpi łaski - zostanie predestynowany, czyli przeznaczony do zbawienia, czy też nie. Etyczność postępowań nie zależy więc tylko od człowieka, więc ośrodkiem porządku świata jest Bóg. Pogląd taki nazywamy teocentryzmem.
TOMIZM
Tomasz z Akwinu, działający we Francji trzynastowieczny filozof i teolog, radykalnie oddzielił rozum - jako źródło wiedzy, od objawienia - jako źródło wiary, ostro przeciwstawiając się Augustynowi. W przeciwieństwie do niego uznał także, że Boga można poznawać drogą nie tylko duchową, ale także rozumową. Przeprowadził nawet racjonalistyczne dowody na istnienie Boga, dziś co prawda nie przekonywujące. Dokonał adaptacji systemu Arystotelesa na potrzeby chrześcijaństwa. Przeprowadził serię klasyfikacji, dzieląc byty na różne typy, układające się w drabinę stałej podległości. Człowiek znajduje się na tej drabinie nad światem materialnym, gdyż ma duszę, ale niżej niż anioły. W związku z tym świat jest więc doskonale uporządkowaną, zaplanowaną, hierarchiczną strukturą, w której wszystko ma swoje miejsce. Stąd jedno z określeń tomizmu : filozofia harmonijna. Harmonią tą Tomasz tłumaczył nawet nierówności społeczne - one też miały należeć do Boskiego planu. Jednostka ma więc z pokorą wypełniać swoje powołanie, bo jest tylko elementem Boskiej struktury.
SCHOLASTYKA
Tomizm stał się podstawą scholastyki, czyli filozofii opracowanej na potrzeby nauki szkolnej. Jej głównym zadaniem było wyjaśnianie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą narzędzi rozumowych i przez cytowanie uznanych filozofów. Po jakimś czasie stało się to jednak zajęciem dość jałowym. W związku z tym scholastyką nazywa się dzisiaj rozumowanie skostniałe i poświęcone wydumanym problemom, chociaż zawdzięczamy jej wiele odkryć na polu logiki.
FRANCISZKANIZM
Twórcą był święty Franciszek z Asyżu ( 1182-1226 ). Była to filozofia odnowy moralnej, według której wiara jest radosna, prosta, wywodząca się z miłości do świata i wszystkich istot żywych. Głosiła zasady ubóstwa i miłosierdzia, natomiast Bóg był przyjacielem człowieka.
Autor i tytuł
"Bogurodzica"
Najstarsza pieśń religijna, modlitwa, pieśń rycerstwa i najdawniejszy hymn narodowy. Pojawia się tu czworo bohaterów: Matka Boska, Jan Chrzciciel, Chrystus i Bóg ( Jego obecność zostaje wprowadzona w chwili nazwania Chrystusa Bożycem, czyli Synem Boga). Tytułowa bohaterka została tak wywyższona, że staje się tu niemal równa Bogu. Autor nazywa ją nie tylko Bogurodzicą i dziewicą, ale również "Bogiem sławieną" i "zwoleną", czyli wybraną. Autor tekstu koresponduje z plastycznymi ujęciami motywu deesis, dlatego też umieścił w swoim utworze postać Jana Chrzciciela. Zostaje on jednak potraktowany zupełnie inaczej niż Maryja: pojawia się tylko jako orędownik proszących. Łaski, o które proszą wierni, to doskonała ilustracja średniowiecznej filozofii życiowej. Pragną szczęśliwego i dostatniego życia na ziemi ("zbożny pobyt") a po śmierci chcą się dostać do nieba. Jest także utworem o kunsztownej kompozycji - arcydzieło polskiej literatury.
"Lament świętokrzyski"
Występuje też pod tytułem "Plankt świętokrzyski". Ważny utwór literatury polskiej i zabytek polszczyzny XV wieku. Wiersz, który w niezwykły sposób przedstawia ludzki wymiar bólu. Matka Boska nie występuje tu w roli wybranej matki Boga, lecz utożsamia się z matkami ludzi, rozpaczającymi nad męką swoich dzieci. Jest przykładem ludzkiego, a nie Boskiego doświadczenia, które zostało przedstawione w sposób realistyczny.
"Legenda o świętym Aleksym"
Zbudowana jest zgodnie ze schematem klasycznego żywotu świętego (prolog, opis narodzin, cudowne dzieciństwo, małżeństwo; często ślub czystości rozdanie majątku i ucieczka z domu, prześladowania, cuda czynione za życia). Utwór prezentuje parenetyczny wzorzec ascety, dlatego też świętemu Aleksemu można przypisać następujące cechy: pobożność, dążność do ubóstwa, umartwiania ciała, poświęcenie myśli Bogu, pragnienie rezygnacji z dóbr doczesnych i medytacji. Zatem postawa, którą wybiera święty Aleksy, to swoista realizacja filozofii świętego Augustyna.
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
Utwór jest literacką realizacją modnego w plastyce i literaturze wieków średnich motywu tańca śmierci (danse macabre). Śmierć zostaje tu przedstawiona wręcz naturalistyczne. Jej wypowiedź ma wymiar dydaktyczny, gdyż śmierć potrafi wytknąć wszystkim wady i grzechy, ale przyznaje, że człowiek prawy nie musi się jej obawiać. Utwór podejmuje temat przemijalności ludzkiego istnienia, a także obrazuje hierarchię ówczesnych ludzi, ukazując tym samym zrównanie (egalitaryzm ) wszystkich, niezależnie od stanu wobec śmierci.
"O zachowaniu się przy stole"
Autorem tekstu jest niejaki Słota lub Złota, który pochodził z zaściankowej szlachty z Gosławic. To pierwszy polski tekst na temat savoir-vivre'u. Autor bowiem poucza damy i rycerzy, jak winni zachowywać się przy stole, dlatego też utwór ten należy do parenetyki biesiadnej.
"Dzieje Tristana i Izoldy"
Uniwersalna wymowa utworu polega na tym, iż podejmuje on odwieczny temat namiętnej miłości, na drodze której stoją przeszkody. Wierność królowi, bezsilność wobec własnego losu, próby zwalczenia uczucia, tęsknota, w końcu bezsens, a nawet niemożność życia bez ukochanej osoby - zostały przedstawione z niezwykłą siłą.
F. Villon "Wielki testament"
Jest wyrazem myśli późnego średniowiecza :refleksją o przemijaniu i żalem za utraconym życiem.
Gatunek
APOKRYF
To opowieść łącząca wątki biblijne z legendą, baśnią, nie umieszczona w kanonie biblijnym. Najsłynniejszym polskim apokryfem jest Rozmyślanie przemyskie.
MORALITET
To pouczający dramat religijny, w którym bohater, reprezentant ludzkości, po prostu człowiek, przemierza drogę życia, wybiera dobro lub zło etc. Np. legenda o świętym Aleksym.
PARENEZA
To pouczający, moralizatorski utwór. Np. O zachowaniu się przy stole.
PLANKT
To płacz, opłakiwanie, lament, pieśń żałobna. Np.. Lament świętokrzyski.
WIERSZ ŚREDNIOWIECZY
Inaczej wiersz zdaniowo - rymowy, w którym nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach. Wers pokrywał się ze zdaniem lub członem zdania, a rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej. Doskonałym przykładem jest wiersz: "Bogurodzica".
EPOS RYCERSKI
Cechy eposu na przykładzie Pieśni o Rolandzie: epickość, rozlewność opisów, sceny batalistyczne; Heroiczne, wyidealizowane postacie Rolanda i Karola Wielkiego. W eposie homeryckim bogowie ingerowali w tok zdarzeń, w rycerskim są obecni: bóg i aniołowie. Podniosły styl, patos w kreacji postaci i scen należą do cech obu typów eposu.
KRONIKA
Chronologiczny zapis wydarzeń politycznych, społeczno-obyczajowych, podany z komentarzem autorskim. Inaczej mówiąc - utwór dziejopisarski. Do wielkich twórców tego gatunku należą: Gall Anonim, Wincent Kadłubek, Janek z Czarnkowa, Jan Długosz.
Motywy
DEESIS - PROŚBA
Motyw malarski przedstawiający na obrazach centralnie usytuowanego Chrystusa, a po obu Jego stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela. Np. Bogurodzica
TOPOS PORZUCENIA DOMU RODZINNEGO
- rezygnacji z wielkiego dziedzictwa, tułaczka. To dość częsty motyw hagiografii, czego przykładem może być: Legenda o świętym Aleksym MOTYW ŚLUBOWANIA CZYSTOŚCI - Legenda o świętym Aleksym
MOTYW SKRAJNEJ ASCEZY, CIERPIEŃ CIAŁA DOZNAWANYCH PRZEZ POKUTNIKA - Legenda o świętym Aleksym
MOTYW CUDOWNYCH ZDARZEŃ PO ŚMIERCI BOHATERA - Legenda o świętym Aleksym
DANSE MACABRE - inaczej: taniec śmierci. W sztukach plastycznych i literaturze średniowiecza, motyw tanecznego korowodu ludzi wszystkich stanów prowadzonego przez Śmierć. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią!
STABAT MATER DOLOROSA - Lament świętokrzyski
|
