Geneza to zespół warunków i przyczyn, które składają się na powstanie tolerancji. Geneza polskiej tolerancji leży w tradycji państwa, w którym jeszcze przed pojawieniem się reformacji miało miejsce pokojowe współżycie katolicyzmu z prawosławiem, a nawet z islamem. Współistnienie wielu wyznań i religii tworzyło w Rzeczypospolitej klimat dla zachowań tolerancyjnych. W dobie reformacji, gdy w innych krajach różnice wyznaniowe stawały się przyczyną wojen, w Polsce toczyła się żywa polemika. Dla jednych Polska była skupiskiem heretyków, ponieważ znajdowali tu schronienie wyznawcy sekt protestanckich, uciekający przed wyrokami katolickich sądów, a także ludzie skłóceni ze wszystkimi wyznaniami i nie uznający żadnej organizacji kościelnej. . Inni mieli powód do dumy nazywając Polskę „państwem bez stosów”.
Mimo swego uniwersalnego znaczenia chrześcijaństwo w Polsce stanowiło szczególną formę. Polska leżała na granicy świata katolickiego sąsiadując z prawosławiem, ze społeczeństwami pogańskimi jak Litwini czy Tatarzy, a od wieku XV mając bezpośredni kontakt z wyznawcami islamu. Ludność Polska bardzo często stykała się z ludźmi innej wiary, innego wyznania. Już od czasów Kazimierza Wielkiego na ziemiach Korony mieszkali lub pojawiali się wyznawcy prawosławia, judaizmu, islamu, członkowie Kościoła ormiańskiego. Codzienna znajomość ludzi innego wyznania czy innych religii, utrzymywanie z nimi stosunków gospodarczych, współżycie na obszarze jednej ziemi czy powiatu było możliwe tylko w warunkach tolerancji i względnie otwartego stosunku do ludzi różniących się w wierze. Ponadto- awans polityczny Polska zawdzięczała inkorporacji (wcielanie, przyłączanie terytorium) Rusi, kraju prawosławnego, to pomyślany rozwój mógł być zapewniony tylko przy bezkonfliktowym ułożeniu stosunków z wyznawcami Kościoła Wschodniego.
Nie ulega wątpliwości że zmieniała się rola chrześcijaństwa w życiu naszego kraju.
Wiek XV doprowadził do zasadniczej zmiany pozycji Polski na arenie międzynarodowej tzn. wzrosło wśród Polaków poczucie własnej wartości. Polska stała się krajem, który należał do szerszej wspólnoty kulturowej, reprezentując podobne prawa, obyczaje, modę, system wartości. Jednak w XV stuleciu ten stan rzeczy się zmienił. Polska stała się krajem jednym z podmiotów polityki europejskiej, silnym i pożądanym partnerem w stosunkach międzynarodowych. Związki z kulturą ruską, kontakty z krajami tatarskimi i muzułmańskimi rozległe stosunki handlowe – wpłynęły na kształtowanie się specyficznych obyczajów. Wędrówki Polaków do uniwersytetów Włoch, Niemiec, Czech nasilały się, nawiązano kontakty naukowe. Do kraju docierały też prądy humanistyczne, nie wprowadzały jeszcze istotnych zmian, ale sygnalizowały nowe myśli i obyczaje, przygotowując grunt do przyjęcia kultury odrodzenia. Upowszechniła się sztuka pisania, czytania i rachowania, potrzebna kupcowi, magnatowi, w pewnym stopniu rycerzowi i bogatemu chłopu. Powstawały szkoły, prowadzono praktyczną naukę na dworze magnackim- do końca XV wieku powstało tych szkół kilka tysięcy. Postępowała alfabetyzacja społeczeństwa, pojawiały się teksty w języku polskim tak literackie jak i związane z postępowanie prawnym czy wpisami do ksiąg sądowych. Wiek XV był okresem szybkiego rozwoju nie tylko gospodarczego i politycznego, ale również kulturalnego. Pokolenia Polaków wychowanych w czasach schyłkowego średniowiecza stworzyły podwaliny kultury polskiej dla poczynającego się „złotego wieku”. Do początków XVI stulecia została zakończona budowa organizacji parafialnych. Powstały struktury organizacji kościelnej i podstawowe komórki życia społecznego, politycznego i kulturalnego.
Można też spojrzeć na przemiany życia religijnego z innej strony: po okresie służebności w stosunku do państwa i okresie zależności od papiestwa - w XIV i XV stuleciu Kościół zaczął przechodzić pod wpływy świecie to jest: szlachty i króla. Kryzys zaczęły przeżywać zakony, przede wszystkim te, które oparte były na wielkich własnościach ziemskich. Wyżsi rangą duchowni zaczęli się bogacić, ważniejsze stało się dla nich objęcie płatnego urzędu państwowego niż rola duszpasterska. Z kolei niższe duchowieństwo lekceważyło swoje obowiązki do których ich zresztą słabo przygotowano. Prowadzili świecki tryb życia, więcej dbając o dziesięcinę niż o Ewangelię. Dlatego też szlachta i mieszczanie dawali posłuch ideom reformacyjnym napływającym z Niemiec.
Rozpoczynał się wiek świadomości narodowej. Wyrażały ją mowa ojczysta i świadomość historycznych losów Polaków. Podnoszony był również problem suwerenności państwa, co było widoczne w czasopismach politycznych, poezji, a nawet w uchwałach sejmikowych. Zgromadzona szlachta na sejmiku domagała się używania języka polskiego w druku, w sejmie i w Kościele. W 1543 roku wydano po raz pierwszy konstytucje sejmowe w języku polskim.
Wiek XVI był dla Polski pod wieloma względami wiekiem przełomowym. Był okresem zasadniczych przemian, zarówno społeczno- gospodarczych i politycznych, jak kulturalnych oraz religijnych. Po unii lubelskiej z 1569 roku, państwo stało się potęgą na terenie całej środkowo- wschodniej Europy. Za panowania ostatnich Jagiellonów, a zwłaszcza Zygmunta Augusta, stał pod znakiem przewagi średniej szlachty, która miała konflikt z możnowładztwem duchownym (episkopatem) co wpłynęło na charakter polskiej reformacji. Dalsze przywileje stanowe, jakie zdobywała szlachta w XVI wieku, oznaczały między innymi wzmocnienie jej pozycji. Korzystając z pomyślnej koniunktury tzn. braku poważniejszego zagrożenia od zewnątrz, jak i wojen religijnych i domowych, utworzono silną armię, zasobny skarb, sprężystą administracje, a przede wszystkim zreformowano system parlamentarny. Trudne też do zakwestionowania są osiągnięcia cywilizacyjne „złotego wieku”- różnice kulturowe Polski względem innych krajów europejskich były wręcz niezauważalne, a nawet przewyższały nie jedno państwo ówczesnej Europy, rozkwit literatury pięknej szedł w parze z osiągnięciami nauki np.: heliocentrycznej nauki Mikołaja Kopernika i myśli politycznej Andrzeja Frycza Modrzejewskiego, traktaty braci polskich, zwanych arianami, poświęconych zagadnieniom wojny i pokoju.
W szesnastym stuleciu w Rzeczypospolitej istniało wiele religii, a spowodowane to było faktem, że ziemie Korony skupiały wiele narodów. Wśród nich byli np.: Litwini, Tatarzy, Ormianie, Anglicy, Szkoci i inne narody. Do „wielkich odkryć geograficznych” XVI wieku należy zaliczyć nowy obraz Polski , która wyłania się od razu jako państwo rozległe i oświecone, szokujące czasami egzotycznymi ubiorami i obyczajami mieszkańców, ale imponujące rozległością, potęgą militarną i bogactwem. Pogrążonemu w wojnach religijnych Zachodowi szlachecka Rzeczypospolita ukazywała się jako azyl, gdzie różnice w kwestiach wiary nie były rozstrzygane argumentem stosu.
Nowe idee religijne z Zachodu przenikały do Polski już za panowania Zygmunta Starego.
- Luteranizm- najwcześniejsze nowinki religijne zaczęły przenikać na obszar Prus Książęcych i Wielkopolski przez kontakty handlowe oraz przez związki naukowe z ośrodkami protestantyzmu, przede wszystkim z Wittenbergą. Luteranizm szybko znalazł zwolenników wśród mieszczaństwa Gdańska, Poznania, Torunia i innych miast. Głównym ośrodkiem luteranizmu na ziemiach polskich stał się Królewiec w Prusach Książęcych. Stąd wychodziły drukowane w języku polskim
Marcin Luter, twórca luteranizmu, nauczał, że ludzie muszą opierać swą wiarę na Biblii, bez pośrednictwa papieża i księży.
- Kalwinizm- twórcą tej doktryny religijnej był Jan Kalwin, który za podstawę wiary również przyjmował Biblię, ale uważał, że nie należy jej rozumować dowolnie. Głównym punktem poglądów kalwinizmu była nauka o przeznaczeniu. W sprawach religijno- kościelnych, kalwinizm również nie uznawał papiestwa i hierarchii kościelnej, odrzuca kult świętych i obrazów, zakony i celibat księży, oraz uznaje tylko dwa sakramenty: chrzest i Eucharystię. Ponad to kalwinizm nakazuje surowy tryb życia, potępia wszelkie rozrywki i zaleca czytanie Pisma Świętego. Szczególnie podatna na wpływ kalwinizmu stała się średnia i drobna szlachta małopolska i litewska, choć wśród wyznawców byli również magnaci tacy jak Radziwiłłowie, Leszczyńscy czy Tarnowscy. Szlachtę pociągał w kaliwiniźmie jej demokratyzm, gdzie obok seniorów duchownych o sprawach kościoła decydowali także seniorzy świeccy. Obok tych dwóch odłamów protestanckich pojawiła się religia anglikańska, gdy Henryk VIII, król Anglii, zerwał z Rzymem i ogłosił się głową kościoła w Anglii.
-Arianie- z grupy polskich kalwinów wyodrębniła się sekta religijna zwana Arianie (Bracia Polscy), tworząc najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce. W ukształtowaniu się tego kościoła znaczną rolę odegrali władcy włoscy, którzy chronili się w Polsce przed prześladowaniami inkwizycji. Aktywność kościoła ariańskiego w Polsce, trwała prawie sto lat, koniec istnienia Braci Polskich położyła uchwała sejmu z 1658 roku nakazująca wszystkim Arianom w ciągu trzech lat przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju. Po upływie tego czasu przynależność do Braci Polskich miała być karana śmiercią. Poglądy Braci Polskich były niejednolite, wspólną cechą, wyróżniającą ich od innych katolików było odrzucenie Trójcy Świętej, głosili, że każdy jest równy i nie wolno wykorzystywać innych, nie uznawali wojen, rozlewu krwi, walk zbrojnych, kar śmierci itp. Arianie tworzyli niezbyt liczą ale mocną intelektualnie wspólnotę religijną. Wsławili się wydaniem druku wielu ksiąg o treści religijnej. Założyli szkołę ariańską, gdzie uczniowie uczyli się historii, prawa, matematyki i innych przedmiotów w języku polskim. Wszystkie polskie nurty reformacyjne prowadziły ożywioną działalność w zakresie piśmiennictwa.
Po co najmniej dwóch dziesięcioleciach faktycznej tolerancji, politycznym aktem tolerancji wyznaniowej była uchwalona na sejmie w okresie pierwszego bezkrólewia 1573 roku, konfederacja warszawska. Zobowiązywano się w niej do nienarzucania wiary przemocą tzn. pozostawiono szlachcie prawo swobodnego wyboru religii, zakazując jednocześnie władzy świeckiej stosowania jakichkolwiek prześladowań czy ograniczeń prawnych wobec innowierców. Dopuszczała do istnienia przeróżnych sekt i Kościołów. Reprezentanci zaprzysięgli sobie pokój między różnymi w wierze, by dla różnej wiary i odmiany w kościołach krwi nie przelewać. Nic więc dziwnego, że Polska zyskała sobie w XVI-wiecznej Europie miano „azylu heretyków”, a dziś „państwa bez stosów”. O szerokim zakresie tego azylu świadczy fakt, iż znajdowali w nim schronienie wszyscy wyznawcy sekt protestanckich, uciekający przed wyrokami katolickich sądów duchownych i trybunałów inkwizycyjnych, z drugiej zaś strony- ludzie skłóceni ze wszystkimi wyznaniami nie uznający żadnej organizacji kościelnej. Pozawyznaniowa działalność obcych przybyszów stanowiła istotny wkład do rozwoju kultury polskiego odrodzenia. Po postanowieniach z Soboru Trydenckiego (1545-1563), na którym sporządzono między innymi wykazy „książek zakazanych”, czyli indeksy, kościół katolicki w Polsce przystąpił do kontrofensywy, początkując tym samym kontrreformację.
W naszym kraju największą część stanowią katolicy, ale są również ludzie innych wyznań, jak np.: protestanci, prawosławni czy zielonoświątkowcy, są też baptyści, mariawici, metodyści i adwentyści oraz wiele innych. W naszym kraju istnieje kilkadziesiąt chrześcijańskich Kościołów i grup wyznaniowych. Dla chrześcijanina akceptowanie człowieka myślącego inaczej, wierzącego inaczej jest wezwaniem wypływającym z ewangelii.
Bibliografia:
„Polska losy państwa i narodu”
„Złota jesień polskiego średniowiecza”
„Historia dla szkół średnich”
„Historia gimnazjum”
„Internet”
|
