Traktat "O poprawie Rzeczypospolitej" A.F. Modrzewskiego składa się z pięciu ksiąg. W księdze "O obyczajach" mowa jest o senatorze, którego sądy powinny opierać się na uczciwości, rozumie, prawie moralnym i boskim. Poruszony zostaje problem kary za zabójstwo. Modrzewski potępia sytuację, w której szlachcic za zabicie chłopa płaci grzywną, a odwrotnie - chłop - karą śmierci. Podobny problem - odpowiedzialności przed prawem, ze względu na przynależność stanową - porusza w części "O prawach". Bogaty szlachcic i plebejusz pobili mniej zamożnego szlachcica, doprowadzając do jego śmierci. Sąd nie miał prawa ukarać obu zabójców - stracono chłopa, a szlachcic pozostał wolny. Księga "O wojnie" wyraża dezaprobatę wobec zniszczeń wojennych. Twierdzi, że ofiarami wojny są najubożsi, a ci którzy są jej sprawcami (możnowładcy) nie ponoszą większych szkód. Żadne korzyści nie usprawiedliwiają szkód jakie przynosi wojna. Część "O kościele" prezentuje pogląd, iż w soborze powinni uczestniczyć nie tylko duchowni, ale i świeccy. Delegowani muszą mieć gruntowne wykształcenie i wyzbyć się stronniczości, gdyż podejmują decyzje istotne dla całego społeczeństwa Kościoła. W księdze "O szkole" apeluje o finansowanie oświaty. Wyraża pogląd, że nauczy-ciel winien być wynagradzany na równi z lekarzami, prawnikami.
Modrzewski, podobnie jak autor "Pochwały głupoty", Erazm z Rotterdamu, wierzy w pierwotną dobroć natury ludzkiej, którą udoskonala rozum, wiara i karność wobec przykazań boskich. Frycz stworzył optymistyczną wizję państwa sprawnie funkcjonującego, dzięki silnej władzy. Miała by ona kontrolować zlaicyzowane szkolnictwo, pieczę nad chłopami, praworządność, tolerancję religijną. Autor domagał się odłączenia Kościoła polskiego od papiestwa i ograniczenia jego roli w państwie. Traktat prezentuje tendencje demokratyczne.
Piotr Skarga w ośmiu "Kazaniach sejmowych" ukazuje sześć chorób Rzeczypospolitej. Pierwsza - brak miłości do kraju, dbanie o własne sprawy; druga - niezgoda polityczna i spory sąsiedzkie; trzecia - lekceważenie religii i tolerowanie herezji; czwarta - osłabienie władzy królewskiej; piąta - nieprzestrzeganie prawa; szósta - "grzechy jawne" (mężobójstwo, pańszczyzna, grabież dóbr publicznych, marnotrawstwo majątku na biesiady, stroje). Autor nawiązał do pieśni Horacego, przyrównując Rzeczpospolitą do okrętu. Skarga był jezuitą; przeciwnikiem reformacji. Poglądy jego były radykalne. Domagał się pełni władzy dla Zygmunta III, odebrania sejmowi ustawodawstwa, usunięcia protestantów z życia politycznego, unieważnienia konfederacji warszawskiej, zwiększenia roli katolicyzmu jako podstawy moralności.
|
