Twórczość Z. Nałkowskiej cechuje realizm psychologiczny, krytyczne spojrzenie na rzeczywistość polityczną i moralna społeczeństwa. "Granica" jest najwybitniejszym utworem powieściowym Nałkowskiej, jednym z najciekawszych dzieł prozy polskiej w latach międzywojennych. W schemat zwykłego romansu obyczajowego wpisała Nałkowska doniosłą problematykę społeczną i psychologiczną, Dzieło wielowarstwowe. Nagroda literacka 1936.
I. "Granica" jest analizą struktury społecznej w okresie międzywojennym. Utwór podejmuje temat różnic stanowych i prezentuje charakterystykę grup społecznych. Na obraz tych środowisk składają się:
- środowisko urzędniczo - mieszczańskie (Elżbieta, Zenon Kolichowska) - karierowiczostwo, egoizm, jednostronne widzenie świata, brak hierarchii w wartościowaniu, brak gustu, żyją dostatnio i bezmyślnie. Kettner reprezentuje bogatą burżuazję wyzyskującą niższe warstwy społeczeństwa
- ziemiaństwo w Boleborzy (rodzice Zenona) - relikt staroszlachetczyzny, konserwatywni, klasa podupadła, ograniczeni, pielęgnują pozory zamożności, egoiści, uzależnieni od bogatego ziemiaństwa
- wielkie ziemiaństwo (Tczewscy) - bogaci, bezproduktywni, prowadzą konsumpcyjny tryb życia, pełnią kluczową rolę w Polsce, dyktują prawa polityczne i społeczne, zakłamanie moralne, sztandarowa filantropia, kultywują wielkopańską tradycje i kulturę
- biedota (służba, chłopi, świat suteren) - poniżani, szykanowani, ofiary systemu społecznego, choroby, głód, śmierć, nędza, wzrasta świadomość klasowa, są zdolni do buntu, legitymują się dużymi walorami moralnymi, wytwórcy wartości materialnych
Społeczeństwo cechują duże przepaści stanowe. Dzieli je sytuacja materialne, poglądy, obyczaje, prawa, możliwości życiowe. Granica społeczna odgradza świat pracy od świata konsumpcji, proletariatu od elity. Powieść sygnalizuje związki pomiędzy systemem administracyjni - politycznym a kapitałem.
II. Na planie psychologiczno - moralnym najistotniejsze jest zagadnienie tożsamości Zenona Ziembiewicza, Bohater wielokrotnie przekracza normy moralne, zapomina o młodzieńczych ideałach, wychodzi poza normy elementarnej odpowiedzialności moralnej. Stałe ustępstwa doprowadziły go do katastrofy. Nałkowska dostrzega komplikacje współczesnego świata, przemiany obyczajowe, które silnie oddziaływały na tradycyjne normy moralne. W następstwie tych procesów granica między dobrem a złem stawała się mniej wyrazista, normy moralne ulegają przekształceniom. "Granica" wskazuje na różnice pomiędzy intencjami a rzeczywistym postępowaniem. Granicą odpowiedzialności i sumienia, której nie wolno przekroczyć jest krzywda. Kryterium dobra i zła jest drugi człowiek. Pojawia się zagadnienie względności ocen postępowania, niewystarczalności ocen jednostkowych. Zbiorowość ma różnorodne punkty widzenia. Z analizy całego utworu wynika, że prawda społeczna jest ważniejsza d prawdy subiektywnej, prawda subiektywna nie może być jednak pomijana przy ocenie człowieka. Życie wymaga stałej konfrontacji prawdy wewnętrznej z zewnętrzną, subiektywną i obiektywną.
|
