Pierwsze, niewielkie organizmy państwowe (tworzone przez ludność pochodzenia chamickiego) zaczęły się kształtować na
terenie Egiptu z początkiem III tys. p.n.e. Chodzi o nomy (nomos), których było początkowo kilkanaście, lecz których liczba
wzrosła potem do ponad 40. Doszło do wyodrębnienia kultur Górnego (dolina Nilu aż do Memfis) i Dolnego (delta Nilu) Egiptu.
Wśród ludności tego pierwszego dłużej utrzymało się łowiectwo i koczowniczy tryb życia, natomiast nomy Egiptu Dolnego stały
na wyższym szczeblu rozwoju, to tam wcześniej i lepiej rozwinęło się rolnictwo i hodowla. W trakcie tzw. okresu I i II
dynastii (ok.2850 - 2650) doszło do stopniowego zjednoczenia Egiptu Górnego i stopniowego podboju przez jego władców Egiptu
Dolnego, stojącego na wyższym stopniu rozwoju. Za założyciela I dynastii egipskiej z miasta Tinis uważa się na poły
mitycznego Menesa.
Stworzone przez władców I dynastii państwo miało początkowo charakter patriarchalny i nie przypominało późniejszego
organizmu politycznego. Szczególnie duże były zachodzące stopniowo zmiany formy i treści władzy panującego, które
doprowadziły do stworzenia modelu despotyzmu. Początkowo król (zwany ojcem) zarządzał państwem jakby swą ojcowizną przy
pomocy członków rodziny. Stopniowo dopiero urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie należącymi do rodziny królewskiej, którzy za
swe usługi otrzymywali ziemię w użytkowanie. W ten sposób powstały wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. Tak np.
urząd zarządcy nomu (teraz już jednostki administracyjnej) wraz ze związaną z nim ziemią stał się dziedziczny. Drugim
wielkim właścicielem ziemskim (obok świeckiej arystokracji) stały się świątynie. Podstawową siłą roboczą było chłopstwo,
silnie uzależnione od króla i możnych, poddane ścisłej kontroli aparatu państwowego. Niewolnictwo w tym okresie nie
odgrywało większej roli.
Egipt Starego Państwa był już silnie scentralizowany, przyśpieszyło ten proces przejście od ustroju patriarchalnego do
despotyzmu. Władca był naczelnym wodzem, najwyższym kapłanem i sędzią, przypisywano mu właściwości magiczne. Początkowo
uznawano go za boga, potem za syna boga Ra.
Rządy III i IV dynastii oznaczają szczytowy okres w dziejach Starego Państwa. Władza panującego stale wzrasta, znajdując
wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych. Ewolucja szła tu od prostych grobów (mastab) ku monumentalnym piramidom.
Pierwszym budowniczym piramidy był Dżozer, władca III dynastii. Jego architekt Imhotep zaplanował sześciostopniową piramidę
w Sakkarze koło Memfis, dokąd Dżozer przeniósł stolicę z Tinis. Przejście od piramidy schodkowej ku wykształconej jest
związane z osobą założyciela IV dynastii, Snefru, po którym zachowały się 2 piramidy w okolicach Memfis. Do najwyższej
doskonałości doszła budowa piramid za jego następców: Chufu (gr. Cheops), Chafra i Menkaura. Same piramidy (największa,
Chufu, miała pierwotnie wysokość 150m) były tylko częscią zespołu grobowego. Zespoły te wzniesiono w Giza. Związany z ich
budową długi, trwający ponad wiek wysiłek musiał wywrzeć wpływ na całokształt życia państwa egipskiego.
Stopniowo władza monarchy uległa osłabieniu, przy wzroście roli kasty urzędniczej.Za rządów VI dynastii doszło do
wyodręnienia dziedzicznych terytorialnych księstw dzielnicowych. Sytuacja klas niższych wobec wzrostu obciążeń podatkowych
stała się b. ciężka. Doszło do buntów chłopskich, dezorganizacji aparatu państwowego, którego finałem był ostateczny rozpad
państwa na nomy.
Z okresem Starego Państwa związane są liczne osiagnięcia kultury egipskiej, które ufundowały jej późniejszy burzliwy
rozwój. I tak już ok. 3000 r. pne powstało niezwykle skomplikowane pismo egipskie. Obok hieroglifów (pismo święte) i pisma
hieratycznego (kapłańskiego) później rozwinęło się jeszcze pismo demotyczne (ludowe). Także ok. 3000 r. powstał kalendarz
egipski oparty na obserwacji wylewów Nilu; podział w nim zastosowany na 365 dni i 12 miesięcy miał duży wpływ na późniejsze
systemy kalendarzowe.
Po okresie chaosu doszło do odtworzenia dwóch ośrodków państwowych: w Dolnym (stolica w Herakleopolis) i Górnym (wokół Teb)
Egipcie. Po raz kolejny doszło do zjednoczenia państwa pod hegemonią Górnego Egiptu. Nowi władcy dynastii tebańskiej (XI)
dokonali nowego podziału administracyjnego kraju i reorganizacji całego aparatu państwowego. Władcy tej i XII dynastii
(Amenhotepowie i Sezostrisowie) skierowali dużo uwagi w stronę spraw zagranicznych, które to problemy nie interesowały
raczej władców Starego Państwa. Na południu kierowano ekspansję w kierunku Nubii; pierwsi władcy XII dynastii podbili tą
krainę aż do III Katarakty Nilu, a dzieła podboju dokończył Sezostris III. Wzdłuż niespokojnej granicy z Palestyną stworzono
system umocnień. Jednocześnie rozwijano kontakty handlowe z miastami fenickimi, z Mezopotamią, Arabią i Kretą.
W zakresie stosunków społecznych doszło do dalszego rozwarstwienia. Powstały miasta zasiedlone przez nowe warstwy ludności
(rzemieślnicy, kupcy, rozwinięte klasy urzędniczo - kapłańskie) i one stały się głównymi centrami kraju. Podjęto wielkie
prace mające na celu wykorzystanie oazy Fajum oraz uregulowanie Nilu. Doszło też do poważnych zmian w dziedzinie kultury i
religii. Nastąpiło ostateczne odejście od kultu sił natury ku kultom bóstw lokalnych, z silną dominacją boga miasta -
stolicy (za XII dynastii był nim Amon tebański). Rozwinęły się wierzenia dotyczące życia pozagrobowego. W kulturze na
szczególne docenienie zasługuje rozwój różnorodnej literatury (tzw. klasyczny okres egipski).
Po wspaniałym, lecz krótkotrwałym rozkwicie nastąpił za czasów następnych dynastii (XIII i XIV) załamanie się świetności
Egiptu. Pojawili się uzurpatorzy, władza centralna znów uległa osłabieniu, kraj rozpadł się na dzielnice.
Wiek XVIII p.n.e. był początkiem poważnego kryzysu państwowości egipskiej. Osłabione i rozbite państwo zostało zaatakowane
przez potężną falę Hyksosów (swoista federacja plemion semickich i huryckich), ustępujących ze swych pierwotnych siedzib w
Azji Przedniej. Początkowo osiedlali się oni w delcie Nilu, by ostatecznie opanować cały kraj (koniec XVIIIw.). Tzw. Wielcy
Hyksosi jako XV dynasta rządzili krajem do 1680 roku p.n.e., ich wpływy docierały aż do Palestyny. Późniejsi, Mali Hyksosi
(XVI) panujący do 1580r. zostali ograniczeni do Dolnego Egiptu. W Górnym Egipcie, wokół Teb powstał ośrodek stopniowego
wyzwalania kraju spod władzy Hyksosów (XVII dynastia). Przejęcie od najeźdźców środków militarnych (broń brązowa, konie,
wozy bojowe) pozwoliło wreszcie władcy Ahmose ostatecznie wyprzeć Hyksosów.
Konsekwencją najazdu było wyjście Egiptu z długotrwałej izolacji politycznej. Z powrotem wcielono do państwa Nubię, podjęto
wyprawy wojenne do Syrii i Palestyny. Dysponując armią stałą (najemnicy) i zasobami złota z kopalń w Nubii mogli władcy
XVIII dynastii podjąć planową akcję podboju Palestyny, Syrii i Fenicji. Już Amenhotep I ok.1525r. dotarł do Eufratu, ale
podboje jego nie były trwałe. Pokojowe rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy i dopiero Tutmose III (ok.
1491 - 1436) stał się twórcą wielkiego państwa egipskiego. W toku licznych wypraw wojennych do Syrii i nad Eufrat rozbił on
koalicję miast syryjskich wokół miasta Kadesz i pokonał Mitanni. Na opanowanych terenach Syrii i Palestyny pozostawiono
lokalnych zależnych władców, lecz stale utrzymywano tam silne egipskie załogi wojskowe.
Walka z Hyksosami i późniejsze podboje spowodowały poważne przeobrażenia społeczne. Położenie chłopstwa uległo dalszemu
pogorszeniu wskutek zniszczeń wojennych i wzrostu obciążeń podatkowych. Rosła rola w państwie dowódców obcoplemiennych wojsk
najemniczych. Wzrosła ogromnie liczba urzędników, jednocześnie rozwijał się handel i rzemiosło. Pojawili się masowo
niewolnicy pochodzący z licznych wypraw wojennych. Wobec sukcesów wojennych umocniła się rola władcy, ale ogrom państwa
wymagał podziału władzą z rosnącą kastą urzędniczo - kapłańską. Rola kapłanów, głównie boga Amona, rosła; arcykapłan stał
się drugą osobą w państwie. Świątynie stały się prawdziwą potęgą gospodarczą, jednocześnie rozległa wiedza kapłanów czyniła
z nich świetnych polityków.
Stopniowo Egipt XVIII dynastii ulegał osłabieniu na skutek czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Osłabienie państwa
Mitanni sprawiło, że Egipt musiał stawić czoła dwóm nowym potęgom azjatyckim: Asyrii i Hetytom (1400 -1340). Sytuacja
polityczna Egiptu była ciężka już za Amenhotepa III ,a przybrała katastrofalny obrót za panowania jego syna, Amenhotepa IV
Echnatona. Władca ten podjął walkę z rosnącą w siłę kastą kapłańską boga Amona, opierając się głównie na obcoplemiennych
doradcach i najemnikach. Wprowadził siłą kult boga słońca Atona jako dominujący, przeniósł stolicę do dzisiejszego Tell
el-Amarna w środkowym Egipcie i rozpoczął represje wobec wyznawców innych bóstw, zwłaszcza Amona. Sytuacja Egiptu uległa
drastycznemu pogorszeniu, zajęty reformami Echnaton nie zwracał uwagi na rosnący chaos w kraju i zagrożenie zewnętrzne ze
strony Hetytów. Ci ostatni wkrótce zagarnęli prawie całą Syrię. Doszło do obalenia Echnatona przez koalicję kapłanów i
wojskowych popieranych przez królową Nefretete. Po niej panował zięć Echnatona Tutenchamon, który podjął trud naprawy
państwa. Na jego następcy, Horemhebie, kończy się XVIII dynastia.
Jeszcze za kolejnej, XIX dynastii (Ramzes I, Ramzes II i Merneptah) Egipt był jedną z politycznych potęg Starożytnego
Wschodu, jednak potęgą chylącą się ku upadkowi. Władcy XIX dynastii toczyli z Hetytami ciężkie walki o Syrię i Palestynę -
po ciężkiej, nierozegranej bitwie pod Kadesz w 1285r. w 1269r. Ramzes II zawarł z Hetytami traktat pokojowy i sojuszniczy
dzieląc się z nimi strefami wpływów na spornym obszarze. Za panowania jego następcy, Merneptaha, miało prawdopodobnie
miejsce opisane w Biblii wyjście Izraelitów pod wodzą Mojżesza z Egiptu.
Ostatnie wielkie zwycięstwo wojsk egipskich miało miejsce w 1190r., kiedy to Ramzes III (twórca XX dynastii) odparł inwazję
egejskich "ludów morskich" na swe państwo. Za nieudolnych i słabych następców Ramzesa III sytuacja zewnętrzna i wewnętrzna
Egiptu stale się pogarszała. Ramzesydzi nie byli w stanie powstrzymać wzrostu potęgi i władzy najwyższych kapłanów Amona,
którzy wreszcie w osobie arcykapłana Herhora (jego zmagania z ostatnim Ramzesydą, Ramzesem IX, barwnie opisuje Reymont w
"Faraonie") sami sięgnęli po władzę (1085 r. p.n.e.). Rozpoczęła się schyłkowa epoka starożytnego Egiptu.
Za czasów XXI dynastii (1085 - 950 p.n.e.) toczyły się zacięte walki o władzę królewską między arcykapłanami Amona z Teb
(Herhor i jego lina) a wielmożami z Tanis (Smenedes i jego linia). Potem założył swą dynastię (XXII) wódz najemnych wojsk
libijskich, Szeszonk (945 - 924 p.n.e.). W tym okresie część kleru Amona z Teb wyemigrowała do położonej na południu Nubii
(uniezależniona część państwa egipskiego) i założyła tam swe własne państwo. Za XXIII i XXIV dynastii (817 - 715 p.n.e.) w
Egipcie panowała anarchia i całkowite rozprzężenie. Władca państwa nubijskiego Pianchi wykorzystał to podbijając kraj i
zakładając XXV dynastię. Władcy z tej dynastii usiłowali przywrócić w Egipcie ustrój panujący w okresie Nowego Państwa.
Próby te przerwał dokonany przez Asyryjczyków w 671r. najazd. Jego efektem było spustoszenie kraju, a Egipt aż po Teby stał
się prowincją asyryjską.
Pogromca Egiptu, Aszurbanipal, jeszcze dwukrotnie wyprawiał się do Egiptu, m.in. zdobywając i plądrując Teby. Mianowany
przezeń namiestnikiem w Egipcie Psametyk (664 - 610) wkrótce sprzymierzył się z Lidią i wypowiedziawszy posłuszeństwo Asyrii
stał się w 652r. panem całego Egiptu. Za panowania pochodzącej od Psametyka XXVI dynastii Egipt przeżywał swój ostatni
wielki renesans - okres wielkiego odrodzenia w sztuce, architekturze, literaturze i religii. W tym okresie powstała w
zachodniej części Nilowej delty wielka grecka kolonia założona przez mieszkańców Miletu - Naukratis. Władcy XXVI dynastii
oparli swą władzę w znacznej mierze na greckich żołnierzach najemnych. Za rządów Neho (610-595 p.n.e.) Egipt wspierając
chwilowo osłabioną Asyrię, starał się odzyskać swe wpływy w Syrii i Palestynie. Feniccy żeglarze na polecenie Neho w ciągu 3
lat opłynęli dookoła Afrykę. Uruchomiono też kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym. Ekspansję w Azji przerwała klęska Neho
zadana mu przez Nabuchodonozora babilońskiego pod Kakemisz (605 p.n.e.).
Jeden z następców Neho, Psametyk III nie zdołał pokonać najazdu perskiego na swój kraj i Egipt popadł w zależność od Persji
(bitwa pod Pelsium 525 pne). Mimo licznych antyperskich powstań taki stan rzeczy trwał aż do IV w. p.n.e. Kolejne dynastie
(XXVII - XXX) władały tylko częściami terytorium Egiptu i były ściśle kontrolowane przez władców perskich. Kres perskiemu
panowaniu położył w 332r. Aleksander Macedoński. Po jego śmierci w 323 r. dostał się Egipt pod władzę dynastii Ptolemeuszy
(Lagidów) sprawującej rządy do 30 r p.n.e. (data podboju rzymskiego).
Starożytny Egipt był usytuowany w północno - wschodniej części Afryki. Jego południową granicę wyznaczała I Katarakta, a
północną delta Nilu łączące-go się z Morzem Śródziemnym. Od wschodu Egipt graniczył z Morzem Czerwonym. Na zachodzie granica
przebiegała wzdłuż licznych oaz i wpadała w pustynne tereny Libii. W późniejszych czasach Egipt liczył sobie 5 - 6 mln
mieszkańców. Egipt od dawien był podzielony na wiele krain walczących ze sobą. Wkrótce wyłoniły się Egipt Górny zajmujący
teren od I Katarakty do około połowy drogi do Morza Śródziemnego i Egipt Dolny ciągnący się od tego miejsca do morza.
Przełomowym wydarzeniem w historii narodu egipskiego było jego zjednoczenie w 3000 r. p.n.e. przez króla Menesa. Stolicą
zjednoczonego Egiptu zostało miasto Memfis. Egipt był państwem rolniczym. Mówiono o nim, że był darem Nilu gdyż to na tej
rzece skupiał się cały przemysł. Gdy Nil wylewał w oko-licach lipca, tamtejsi chłopi sadzili pszenicę, jęczmień, len.
Uprawiano tam rów-nież bób, sałatę, fasolę, cebulę, czosnek, ogórki, dynię i wiele innych warzyw. Państwo było dobrze
zorganizowane. Na jego czele stał faraon, będący najwyższym kapłanem, prawodawcą, sędzią, dowódcą armii i głównym
administratorem państwa. Pod nim w hierarchii władzy znajdowali się kapłani i wyżsi urzędnicy. Kolejni byli niżsi urzędnicy.
Łącznikiem pomiędzy nimi, a faraonem byli dwaj wezyrowie. Jeden z Górnego Egiptu, z siedzibą w Tebach. Drugi zaś z Egiptu
Dolnego, z siedzibą w Memfis. Kontrolowali oni roboty publiczne, finanse, ar-chiwa, cła, zajmowali się sprawami sądowymi, a
niekiedy dowodzili wojskiem. Wśród urzędników byli nomarchowie zarządzający okręgami administracyjnymi ( nomami ) których w
sumie było 40. Na samym dole znajdowali się chłopi, rzemieślnicy, służba oraz niewolnicy - głównie jeńcy wojenni. Najlepiej
te zależności ukazuje piramida przedstawiająca społeczeństwo starożytnego Egiptu.
Tak więc Egipt był podzielony na części: północną ( Egipt Dolny ) i połu-dniową ( Egipt Górny ). Egipcjanie z północy
uważali Horusa za ich głównego boga, natomiast ci drudzy mówili że ich państwem włada wszechmocny bóg pu-styni - Seth. Po
długotrwałych walkach uwieńczonych zwycięstwem Egiptu Dol-nego duchowym władcą państwa stał się Horus. W epoce thinickiej,
czyli w cza-sie trwania I i II dynastii faraonów, Horus utożsamiany był z bogiem słońcem w całym już zjednoczonym kraju. W
późniejszych czasach, Horusa i Setha trakto-wano na równi. Za panowania V dynastii faraonów nastąpiło wywyższenie lokal-nych
bóstw. Na czoło wysunęli się Min i Moutu, potęga dzielnic południowych. Za czasów panowania XII dynastii faraonów za
najważniejszego boga Egipcjanie uważali Amona. Później, po najazdach Hyksosów w górnym Egipcie nadal czczono Amona, a na
terenach przez nich zajętych Setha. Lecz w 1570 r. p.n.e. królowie tebańscy pokonali Hyksosów i ponownie uczynili Amona
swoim du-chowym władcą. Faraonowie z Temis starali się osłabić kult Amona, faworyzując bogów Ptaha i Re. Podczas rządów
Ptolemeuszy wykorzystywano prastarą egip-ską tendencję do łączenia, ze względów politycznych lub teologicznych, różnych
bogów z innych państw. I tak na przykład kojarzono bogów egipskich z greckimi: Horusa z Apollinem, Amona z Zeusem, Ptaha z
Hefajstosem, Hathora z Afrodytą, czy Ozyrysa z Dionizosem.
W całym Egipcie czczono około 800 różnych bogów, lecz większość z nich miała charakter lokalny. Istniały tam dwa
najważniejsze systemy religijne: heliopolitański oraz hermopolitański. Kapłani heliopolitańscy dążyli do nadania religii
egipskiej charakteru solarnego. Utożsamiali oni Horusa z bogiem słońca Re. W teologicznym systemie heliopolitańskim
najważniejsza była tzw. „dzie-wiątka heliopolitańska”, czyli 9 najwyższych bóstw:
- Atum - uważany za Re - Atum, to bóstwo słoneczne, zachodzące słońce, stwórca świata, bogów i ludzi; wyłonił się z wód
otaczających świat. Gdy jego dzieci, Szu i Tefnut, wyruszyły, by obejrzeć otaczające wody, i zginęły w odchłani, zrozpaczony
Atum wysłał na poszukiwania posłańca, który odnalazł dzieci i odprowadził je przed oblicze ojca. Ten z radości popłakał się,
a z jego łez narodzili się ludzie. Przedstawiano go w postaci ludzkiej, z podwójną koroną Dolnego i Górnego Egiptu na
głowie. Niekiedy Atum dzierży krzyż anch, symbol życia wiecznego.
- Szu - bogini powietrza, to bóg świetlistej atmosfery, wypełniającej przestrzeń między niebem a ziemią; syn Atuma i brat
Tefnut; przedstawiano go jako mężczyznę z piórem na głowie lub z głową lwa.
- TefNut - bogini wilgoci jako kosmicznego elementu koniecznego do powstania życia; córka Atuma i siostra Szu, matka Geba
i Nut; przedstawiano ją jako lwicę lub kobietę z głową lwicy.
- Geb - bóg będący uosobieniem ziemi oraz
- Nut - bogini będąca uosobieniem sklepienia niebieskiego; dzieci Szu i Tefnut. Mimo, iż byli rodzeństwem, zostali
kochankami; z ich związku zrodzili się: Ozyrys, Izyda, Seth, i Neftyda. Nut, bogini nieba, sprawowała opiekę nad duszami
zmarłych. Zazwyczaj ukazywano ją jako kobietę wygiętą w łuk i dotykającą palcami ziemi. Przedstawiana jako postać stojąca,
trzyma papirusowe berło i anch - symbol wiecznego życia. Geb, bóg ziemi, pierwszy ziemski faraon, miał zielone ciało. Był
dobrym bóstwem, które dostarczało pokarmu wszystkim żywym istotom. Zwykle ukazywano go jako leżącego mężczyznę. Był też
bóstwem zmarłych, gdyż uosabiał ziemię, w której grzebano ciała.
- Seth - bóg pustyni, władca obcych ziem; syn Nut i Geba, mąż własnej siostry Neftydy. Egipcjanie bali się go, ponieważ
był wcieleniem złości, gniewu i zbrodni, sprowadzał na ziemię głód i suszę. Za wszelką cenę chciał zdobyć najwyższą władzę i
zabił swojego brata Ozyrysa. Został pokonany przez bratanka o imieniu Horuus. Ukazywano go jako niezidentyfikowane zwierzę,
połączenie osła i świni, z krótkim odonem, sterczącymi uszami i krzywym ryjem, poruszające się na czterech nogach.
- Amon - władca burz i piorunów, mąż Mut, ojciec Chonsu; utożsamiany z Re, był królem bogów i władcą całego Egiptu. Jego
imię oznacza ukryty, niewidoczny, dlatego też wizerunek Amona nigdy nie pojawił się wśród hieroglifów. Przedstawiano go jako
człowieka w koronie składającej się z dwóch piór, otaczających dwa królestwa: Dolnego i Górnego Egiptu; wyobrażano go też z
głową barana.
- Neftyda - opiekuńcza bogini zmarłych; córka Geba i Nut, siostra Ozyrysa, Izydy i Setha; przedstawiana jako płaczka w
długiej obcisłej sókni.
- Ozyrys i Izyda; Ozyrys - bóg wegetacji roślinnej, brat Setha, Neftydy i Izydy, mąż tej ostatniej i ojciec Horusa, był
bardzo dobrym bogiem. Nauczył Egipcjan m. in. uprawiania ziemi i wypiekania chleba. Po śmierci panował nad zaświatami, gdzie
był bogiem, królem i sędzią umarłych. Seth, zazdrosny brat Ozyrysa, postanowił usunąć go z tronu. Podstępnie zwabił go do
ozdobnego sarkofagu, który zabito gwożdziami i wrzucono do Nilu, jednak Izyda odnalazła ciało męża i ukryła przed Sethem.
Ten natomiast odszukał je i poćwiartował i rozrzucił po całym państwie. Zrozpaczona Izyda pozbierała szczątki Ozyrysa,
poskładała i mocą swoich czarów ożywiła.Gdy Ozyrys umiera, ginie cała roślinność, a gdy zmartwychwstaje, roślinność rodzi
się na nowo. W wyobrażeniach Ozyrys występuje jako mumia z czarną lub zieloną twarzą, w koronie ozdobionej strusimi piórami.
W skrzyżowanych na piersi dłoniach trzyma bicz - atrybut sędziego i królewskie berło. Izyda - siostra i żona Ozyrysa, matka
Horusa, wzór wiernej żony i troskliwej matki. Ukazywano ją jako kobietę z tarczą słoneczną między krowimi rogami, z berłem
lub znakiem życia anch w dłoni.Popularne były figurki przedstawiające Izydę z małym Horusem na kolanach. Kult Izydy
przeniknął do kolonii greckich, a następnie do samego Rzymu.
W teologicznym systemie kapłanów z Hermopolis ( system hermopolitański ), zbuntowanych przeciwko systemie heliopolitańskim,
występują cztery pary bogów:
- Num i Naumet - uosobienie ( personifikacja ) oceanu.
- Huh i Hauhet - uosobienie wody i ruchu.
- Kuk i Kauket - uosobienie ciemności panującej w pierwotnej przestrzeni.
- Nat i Niau lub Amon i Amaunet.
Tak więc Egipcjanie wierzyli w wielu bogów. Taką religię nazywamy religią politeistyczną.
We Wczesnym Egipcie świątynia nie różniła się od zwyczajnego domu. Typowy dla siebie wygląd przybrała za czasów Nowego
Państwa. Był to ogromny pałac otoczony murem. W jego wnętrzu znajdowała się mroczna sala, gdzie odprawiano ceremonie
dostępne jedynie dla wybranych. Za tą salą, jak uważano, rezydował sam bóg. Świątynia składała się ponadto z izby, w której
mieścił się skarbiec oraz z sanktuarium. W sanktuarium stała wykuta z bryły kapliczka, w której zazwyczaj znajdował się
drewniany posąg boga. Do tego pomieszczenia miał prawo wejść jedynie faraon i celebrujący kapłani. Ściany świątyni pokrywały
pięknie zdobione płaskorzeźby. Aby zyskać przychylność bogów, ludzie składali w świątyniach ofiary: przynosili kwiaty,
owoce, chleb, napoje, zwierzęta. Wszystko to w nadziei, że im więcej ofiarują bogom darów, tym większych łask będą mogli się
spodziewać. Egipcjanie wierzyli, że posąg wiedzie życie podobne życiu ludzi. Ukazując postać bóstwa, króla, czy zwykłego
człowieka, staje się istotą, którą przedstawia. Dlatego starano się umieszczać na nim imię oraz cechy danej osoby tak, aby
nie utracił swej mocy. Kiedy posąg był gotowy przystępowano do obrzędu „otwarcia ust.”. Akt ten, imitujący
nabieranie tchu, nadawał posągowi życie. Wizerunek na nim przedstawiony musiał być wierny oraz piękny. Model przedstawiano
zawsze w zwyczajnych sytuacjach życiowych. Jego funkcją było uwiecznienie życia ludzkiego, zarówno podczas życia, jak i po
śmierci. Egipcjanie posługiwali się licznymi amuletami i przedmiotami przynoszącymi szczęście. Nosili je jako ozdoby, albo
wsuwali w mumie. Wierzyli, że magiczne słowa, lub obrazy posiadają tajemną, strzegącą moc. Na przykład symbol oka ( z pisma
hieroglificznego ) znaczył „być zdrowym”, znak krzyża z pierścieniem - „żyć”, a skarabeusz -
„stawać się, przemieniać”. Amulety mogły także przedstawiać boskie symbole. Za panowania XVIII dynastii ( 1555 -
1305 r. p.n.e. ) odbywało się corocznie święto Opet. Miało ono być okazją do nawiedze-nia przez Amona świątyni w Luksorze.
Kapłani nieśli cztery barki mieszczące posągi Amona, Mut - jego małżonki, Chonsu - jego syna, oraz barkę faraona w procesji
na lądowym odcinku drogi. Potem barki płynęły Nilem. Procesji towa-rzyszyli żołnierze, muzycy i tancerze, lecz do świątyni
mieli wstęp tylko kapłani. Procesja trwała od jedenastu do dwudziestu siedmiu dni. Każdy król inaczej or-ganizował to
święto. I tak za czasów królowej Hatszepsut procesja odbywała się drogą lądową, wzdłuż Nilu. Wyruszano spod trzeciego pylonu
w Karnaku, a na-stępnie aleją zdobioną posągami sfinksów kierowano się do świątyni w Luksorze, zatrzymując się wielokrotnie
dla odprawienia modłów. Od chwili objęcia tronu przez Tutanchamona procesja odbywała się na Nilu. Każdy posąg wznoszono wraz
ze świętą barką na inny statek. Orszak poprzedzała eskorta wojskowa wraz z muzykami i tancerzami. Towarzyszący tłum witał
procesję w Luksorze, gdzie na licznych ołtarzach składano dary. Przedstawiciele ludu zanosili błagania do boga o udzielenie
rady. Powrót odbywał się tą samą drogą.
Kapłanem mógł zostać każdy Egipcjanin po odbyciu odpowiedniego szkolenia w świątyni. Wyższe godności kapłańskie wymagały
specjalnych święceń. Najwyższym kapłanem był faraon. Następnym stopniem w hierarchii kapłańskiej było stanowisko
arcykapłana. Prócz arcykapłanów do wyższego duchowieństwa należeli ci kapłani, którzy mieli prawo wchodzenia do sanktuarium
świątyni. Kapłanów egipskich nie obowiązywał celibat. Ubierali się w białe spódniczki lub długie, białe szaty lniane.
Najczęściej mieli ogolone głowy. Pierwotnie kapłani byli funkcjonariuszami państwowymi, spełniającymi dorywczo czynności
kapłańskie. Lecz już w czasach Starego Państwa kapłani zaczęli budować większe i wspanialsze świątynie. To właśnie w
świątyniach prowadzono obserwacje naukowe. Przyczyniono się do rozwinięcia nauk matematycznych i przyrodniczych. Kapłani
pilnie strzegli tej wiedzy. W okresie Nowego Państwa zorganizowany stan kapłański stanowił wielką potęgę polityczną i
ekonomiczną. O ich bogactwie mogą świadczyć następujące dane. Za czasów Ramzesa III ( 1197 - 1165 r. p.n.e. ) do świątyń
należało już 15% wszystkich gruntów uprawnych. Posiadały one około 0,5 mln sztuk bydła, flotę liczącą 88 okrętów oraz 53
wielkie warsztaty i stocznie. A co najistotniejsze, wszystkie te posiadłości były zwolnione z podatku. Rolą kapłanów było
podtrzymywanie kultu dniem i nocą. Kapłaństwo przechodziło z ojca na syna, będąc tym samym zawodem dziedzicz-nym. Każdego
ranka kapłan sanktuarium szedł obudzić boga obejmując go ramionami i wlewając w ten sposób życie w posąg, w którym
przebywała dusza boga. Faraon był najwyższym z kapłanów. Jego edukacja zaczynała się już w młodym wieku. Jego wychowawcy
uczyli go głównie sportów siłowych, takich jak polowanie. Uczono go również strzelania z łuku. Jego władza miała charakter
religijny, gdyż czczono go jak bóstwo, a nawet uważano go za syna boga słońca - Re. Jego głównym zadaniem było pozyskiwanie
przychylności bogów dla swego królestwa. Doglądał on również świątyń oraz sanktuariów. W ręku, na wzór boga, trzymał symbole
jego potęgi: pastorał i rózgę, a na koronie nosił wizerunek węża kobry. Faraon musiał mieć się na baczności, ponieważ
obawiał się nieustannie zdrady nomarchów. Jego władza była dziedziczna. Faraonowie pojmowali za żony kobiety z własnej
rodziny, by nie brukać świętej krwi.
Egipcjanie wierzyli w dalsze życie duszy i ciała po śmierci. Twierdzili, że jest ona tylko stanem przejściowym do nowego
świata. Według nich każdy człowiek posiadał swoje ba, duszę wyposażoną w cechy moralne i intelektualne. Lecz miał również
swoje ka - duchownego sobowtóra. Jeżeli po śmierci nikt nie zadbał o ciało, ka znikało, gdyż musiało się żywić w celu
zachowania sił witalnych. Faraonowie, ludzie szlachetnie urodzeni oraz bogacze wydawali fortuny, aby mieć pogrzeb zgodny z
ich wierzeniami. Ich ciał, po śmierci, dokładnie bal-samowano, a następnie owijano w delikatne opaski i składano w
drogocennych sarkofagach. Często znajdował się na nich wyrzeźbiony, na drewnianym lub kamiennym wieku, wizerunek zmarłego.
Wewnątrz umieszczano zwoje papirusu, na których były zapisane magiczne formuły. Miały one pomagać zmarłemu w pokonywaniu
przeszkód dzielących go od wiecznego spoczynku. Aby zabalsamować ciało, usuwano z niego mózg wraz z wnętrznościami. Po
oczyszczeniu, ciało wypełniano substancjami wonnymi i mirrą, a na końcu je zaszywano. Po zabalsamowaniu zmarły zostawał
poddany zabiegowi „otwarcia ust”. Ów akt miał na celu powrót ka do ciała. W komorze grobowej znajdowały się
środki codzienne-go użytku, które pozwalały przeżyć ciału. Były to: żywność, napoje, meble do odpoczynku, posążki
przedstawiające sługi. Słynna komora Tutanchamona zawierała łoża do wypoczynku i łoża paradne, kompletne umeblowanie, złote
naczynia, wozy, a nawet łodzie. Biedacy byli grzebani w piasku zawinięci w matę. Zakopywano ich w dołach na kształt kwadratu
i zginano członki, tak by mógł odpoczywać ułożony na boku. Całość przykrywano dużym kamieniem. Aby dostać się do Raju,
zmarły musiał stanąć przed Sądem Ozyrysa. Jego serce umieszczone na wadze Thota musiało zrównoważyć piórko sprawiedliwości
Maat, w przeciwnym wypadku pożerał je demon.
Ponad 4000 letnie piramidy w Gizie są uważane za jeden z cudów świata. Wzniesiono je jako grobowce trzech faraonów.
Największa z nich, piramida Cheopsa, ma 145m. wysokości, a jej podstawa zajmuje 5,3ha powierzchni. Zbudowano ją z ponad 2,3
mln kamiennych bloków. Każdy z nich ważył ok. 2,5t. Piramidy wzniesione są na niewielkim wzgórzu, na litym podłożu.
Robotnicy mieszkali na miejscu budowy. Transport odbywał się na grzbietach osłów, barkach ludzi, bądź na płozach. Pierwszą
decyzją jaką podejmował faraon po wstąpieniu na tron, była budowa własnego grobu - piramidy. W zależności od jej wielkości,
prace budowlane trwały od 20 do 40 lat. Często prace te trwały aż do śmierci władcy. Po jego śmierci pracę bezzwłocznie
przerywano, przygotowując grobowiec do złożenia ciała. Praca nad budową piramid rozpoczynała się od wycinania kamiennych
bloków o odpowiednich wymiarach. Głównym budulcem był wapień wydobywany w pobliżu budowy. Do wykończenia wnętrz używano
granitu. Aby wyciąć drogę w głąb wapienia, kamieniarze posługiwali się mie-dzianymi dłutami. Każdy blok należało oddzielić z
czterech boków za pomocą rozbijania go bułami dolerytu - kamienia twardszego od granitu. Następnie gra-nitowe bloki
uwalniano od kamienia znajdującego się pod spodem. Kamieniarze wycinali rowki wzdłuż podstawy bloków, a później wbijali w
nie duże drewniane kliny, po czym nasączali je wodą, przez co drewno pęczniało i rozsadzało skałę. Podczas budowy piramid
dużą wagę przywiązywano do ich orientacji. W ten sposób bloki piramid były zwrócone niemal dokładnie w cztery strony świata.
Transport olbrzymich bloków kamiennych musiał opierać się na sile ludzkich mięśni, ponieważ wtedy dysponowano jedynie
niewielką liczbą osłów i wołów. Grupy mężczyzn ciągnęły bloki kamienne wzdłuż grobli na drewnianych płozach do pobliskiego
Nilu. Większość budulca transportowano podczas wylewu rzeki. Bloki kamienne za pomocą sznurów i dźwigni ładowano na barki
albo tratwy. Używając piasku oraz twardych skał, polerowano bloki skalne tak, aby ściśle do siebie przylegały. Prace
wykończeniowe prowadzono od wierzchołka piramidy ku jej podstawie.
Tak więc u starożytnych Egipcjan nie istniał jeden system teologiczny. Było ich co najmniej tyle ile ośrodków kultu. Mimo
tego można powiedzieć, iż istniała religia egipska, gdyż te wszystkie kulty wraz z instytucjami politycznymi stanowiły pewną
całość. Religia ta była zlepkiem fetyszyzmu, totemizmu, animizmu, politeizmu, hereteizmu. Była tam idea łaskawego stwórcy i
sprawiedliwego wszechświata. Religia egipska przez wiele wieków wywierała silny wpływ na religie Izraelską. Ich religijne
koncepcje fascynowały Greków. Myślę, że ta religia ma coś wspólnego z naszą. Mam na myśli chrześcijaństwo. Jak napisałem
wcześniej Egipcjanie wierzyli w dalsze życie po śmierci - tak jak my. Oni również musieli się dobrze sprawować podczas
życia, by móc żyć dalej w Raju. Składali ofiary. My też podczas mszy świętej je składamy, a symbolem jest tu chleb i wino.
Oczywiście niektóre obrzędy mogą nas śmieszyć w ich dawnej religii. Na przykład wsadzanie tych wszystkich rzeczy do grobów,
czy uznawanie faraona za boga
EGIPT STAROŻYTNY. RELIGIA.
Kształtowała się w trakcie procesu hist. i podlegała historycznie uwarunkowanej ewolucji,
polegającej gł. na przesuwaniu przez oficjalną teologię akcentów w obrębie stałych elementów rel. (numina, symbole, mity,
formy kultowe), składających się na dziedzictwo poszczególnych ośr. lokalnych, gł. Heliopolis, Memfis, Hermopolis Magna i
Teb. Cechą religii egip. była zdolność przyswajania nowych elementów przy zachowaniu tradycyjnych i skłonność do
synkretyzmu; religia egip. miała charakter religii nar. ukształtowanej przez geografię i przyrodę oraz historię kraju.
Egipska kosmologia religijna. Otaczająca rzeczywistość powstała wg niej ze wspólnej prasubstancji (Nun), wiecznego bezkresu
wodnego zawierającego zalążki wszystkich elementów składowych świata i potencjalną energię twórczą w postaci demiurga
(utożsamianego z każdym bóstwem lokalnym). Główne systemy kosmogoniczne powstały w Hermopolis Magna (koncepcja pierwotnej
Ósemki bóstw i jaja kosm.), Heliopolis (koncepcja solarna, prapagórek, stwórca świata — Atum) i Memfis (kosmogonia
słowa, stwórca — Ptah). Według nich prawody, rozsunięte w chwili stworzenia, otaczały świat, grożąc nieustanną zagładą
(tzw. eschatologia kosmologiczna); świat był chroniony przez magiczny pierścień w postaci węża (Uroboros), wyznaczającego
granicę między bytem a niebytem; wzdłuż niej pływała łódź Re, przebywając połowę drogi po widzialnym (górnym) niebie, i
połowę po niebie podziemnym (dolnym) — tzw. struktura kosmologiczna.
Egipska koncepcja Boga (bogów). Podstawowym określeniem Boga było słowo neczer; hieroglif neczer był prawdopodobnie
obiektem kultu ( nomen) już w okresie predynastycznym; występował też wtedy fetyszyzm, animizm i zoolatria (większość bóstw
czczono pod postacią zwierząt). Po zjednoczeniu Egiptu na przeł. IV i III tysiącl. p.n.e. i uznaniu Horusa (identyfikowanego
z egip. królem — faraonem) za gł. Boga państw., bóstwa otrzymały formę antropomorficzną lub mieszaną (tułów człowieka
w stroju król. i głowa zwierzęcia). W Heliopolis uznano króla za nacz. Boga i utożsamiano go z Atumem (a dzieło stworzenia
ze zjednoczeniem Egiptu), wprowadzając do egip. panteonu personifikacje elementów kosmosu oraz pojęć kojarzących się z
królem i jego działaniem (m.in. Izyda, Maat). Doktryna teol. godziła ideę jedności bóstwa (demiurg, gł. Bóg państw.) z
licznymi kultami lokalnymi przez tworzenie związków między bóstwami (triady, dziewiątki) i określanie jednej formy
ikonograf. kilkoma imionami boskimi (np. Re-Horus-Atum, Amon-Re itp.). Bóg pozostawał w swej istocie „ukryty”, a
jego imiona, epitety i „obrazy” (posągi, wizerunki, święte zwierzęta) służyły celom kultowym; mogły one ulegać
synkretycznym połączeniom, czyli określonej czasowo lub terytorialnie unii aspektów bóstwa (np. Ptah-Sokaris-Ozyrys lub
Amon-Min).
Egipska antropologia religijna. Człowiek był uzależniony od Boga, ale mógł polegać na jego dobroci. Indywidualny związek
człowieka z Bogiem (jako ojcem) uzupełniało poczucie zespolenia człowieka z kosmosem; elementy otaczającego świata, wyrażone
językiem mitu, przedstawiały się jako zespół form i działań boskich. Człowiek i jego otoczenie były mikrokosmosem
funkcjonującym na wzór wszechświata — makrokosmosu; obu światami rządziły prawa reprezentowane przez uniwersalny
miernik wartości ® Maat , związany z królem, który jako Bóg i człowiek łączył sfery sacrum i profanum; granica między
nimi była zatarta. Po śmierci człowiek upodabniał się do króla i bogów, stawał się częścią sacrum, a przygotowania do tej
przemiany trwały przez całe życie. Polegały na przestrzeganiu norm moralnych, regulowanych zasadą boskiego wzorca Maat, oraz
na skompletowaniu odpowiedniego wyposażenia grobowego. Dla ludzi ubogich, oprócz przestrzegania norm etycznych, warunkiem
osiągnięcia raju na tamtym świecie nie było zabezpieczenie materialne, lecz fakt wiernej służby Bogu, czyli królowi, który w
zamian stawał się gwarantem urzeczywistnienia potrzeb swych poddanych. Na istotę ludzką składało się kilka elementów, którym
należało zapewnić nieśmiertelność: ciało, imię, serce, cień oraz elementy duchowe: ® ba i ® ka ; celem człowieka
było przekształcenie się po śmierci w świetlistą duchową formę boga-stwórcy, zw. anch.
Postawa człowieka wobec bóstw. Kult i jego organizacja. Oficjalnym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem był król; jego
modlitwa, ujęta w formę rytuału, miała zapewnioną skuteczność; indywidualny kontakt człowieka z bóstwem został
usankcjonowany dopiero w czasach Echnatona (® Amenhotep IV Echnaton), a dochodziło do niego w świątyni; na co dzień do
tego celu służyły wydzielone kaplice na zewnątrz świątyń, podczas świąt — dziedziniec oraz trasa procesji barki
kultowej. Procesje wiązały się z instytucją wyroczni (w wyniku określonego ruchu barki bóg „podejmował
decyzje”). Jedynym celebrantem każdego rytuału był oficjalnie król, w praktyce zastępowany przez kapłanów; oprócz
niewielu zaw. kapłanów większość stanowili kapłani „wachtowi”, czyli świeccy urzędnicy pełniący dyżur w świątyni
przez miesiąc, 3 razy w roku; w czasie świąt pomocnicze funkcje rytualne pełniły kobiety i dzieci. Oprócz kultu bóstw ważną
rolę odgrywał kult zmarłych; służba ofiar grobowych, wraz z funkcją rel., pełniła funkcję ekon. jako źródło utrzymania
licznych kapłanów; w pewnych okresach (Stare Państwo, okres Ramessydów) gospodarka państw. koncentrowała się wokół zespołu
świątyni grobowej zmarłego króla.
Zagadnienie recepcji egipskiej religii. Postawy wobec religii egip. wahały się w ciągu wieków od aprobaty po wrogość. W
VII–V w. p.n.e. rozwinęła się tzw. grecka interpretacja bóstw egipskich, polegająca na ich mech. porównaniu z gr.;
mylne rozumienie niektórych rytuałów i niedostępność wnętrz świątyń spowodowały błędne podejrzenie religii egip. o
ezoteryczność; pogląd ten, za pośrednictwem neoplatonizmu, ugruntował się w epoce odrodzenia w Europie, znajdując
kontynuację w nowoż. koncepcjach, m.in. masońskich. Rzymianie traktowali religię egip. z pogardą, Biblia i ojcowie Kościoła
z potępieniem. Dyskusję nad charakterem religii egip. umożliwiło odczytanie hieroglifów w XIX w.; oprócz skrajnych poglądów,
uznających religię egip. za monoteizm bądź politeizm, podkreśla się także zbieżności z koncepcją henoteizmu. Z uwagi na
długi okres ciągłego rozwoju religii egip. (ponad 3 tys. lat) nowocz. interpretacje podkreślają zależność charakteru religii
egip. od okresu hist., miejsca zamieszkania i społ. pozycji staroż. wyznawcy.EGIPT STAROŻYTNY. RELIGIA. Kształtowała się w
trakcie procesu hist. i podlegała historycznie uwarunkowanej ewolucji (® Egipt starożytny — Historia), polegającej
gł. na przesuwaniu przez oficjalną teologię akcentów w obrębie stałych elementów rel. (numina, symbole, mity, formy
kultowe), składających się na dziedzictwo poszczególnych ośr. lokalnych, gł. Heliopolis, Memfis, Hermopolis Magna i Teb.
Cechą religii egip. była zdolność przyswajania nowych elementów przy zachowaniu tradycyjnych i skłonność do synkretyzmu;
religia egip. miała charakter religii nar. ukształtowanej przez geografię i przyrodę oraz historię kraju.
Egipska kosmologia religijna. Otaczająca rzeczywistość powstała wg niej ze wspólnej prasubstancji (Nun), wiecznego bezkresu
wodnego zawierającego zalążki wszystkich elementów składowych świata i potencjalną energię twórczą w postaci demiurga
(utożsamianego z każdym bóstwem lokalnym). Główne systemy kosmogoniczne powstały w Hermopolis Magna (koncepcja pierwotnej
Ósemki bóstw i jaja kosm.), Heliopolis (koncepcja solarna, prapagórek, stwórca świata — Atum) i Memfis (kosmogonia
słowa, stwórca — Ptah). Według nich prawody, rozsunięte w chwili stworzenia, otaczały świat, grożąc nieustanną zagładą
(tzw. eschatologia kosmologiczna); świat był chroniony przez magiczny pierścień w postaci węża (Uroboros), wyznaczającego
granicę między bytem a niebytem; wzdłuż niej pływała łódź Re, przebywając połowę drogi po widzialnym (górnym) niebie, i
połowę po niebie podziemnym (dolnym) — tzw. struktura kosmologiczna.
|