Wśród największych dzieł prawno-politycznych dawnej Rzeczpospolitej, Ustawa Rządowa 3 maja 1791r. Zajmuje miejsce
szczególne. Jest ona bezspornie największą spuścizną ideowo- polityczną po niepodległej Rzeczpospolitej.
Zasady przyszłego ustroju Polski zawarte zostały w Konstytucji, oficjalnie nazwanej Ustawą Rządową. Projekt konstytucji
opracowywany był w tajemnicy przed przeciwnikami reform, a wśród jego autorów wiodącą rolę odegrał Hugo Kołłątaj i Ignacy
Potocki. W pracach nad projektem Ustawy Rządowej uczestniczył też król.
Pogarszająca się sytuacja polityczna Polski - m.in. w wyniku zarysowującego się ponownego zbliżenia prusko- rosyjskiego
grożącego zahamowaniem dzieła reform- sprawiła, że przywódcy stronnictwa patriotycznego i król postanowili nie zwlekać z
uchwaleniem Konstytucji. Widzieli w tym ratunek dla zagrożonej ojczyzny. Zdecydowano, że projekt Konstytucji zostanie
przedstawiony sejmowi w dniu 3 maja 1791r, będącym pierwszym dniem wznowienia obrad sejmowych po przerwie Wielkanocnej.
Liczono, że wielu posłów jak zwykle przedłuży ferie świąteczne, zwolennicy reform natomiast zobowiązali się stawić w tym
dniu w komplecie.
W obawie przed czynnym wystąpieniem przeciwników reform wokół Zamku Królewskiego (miejsce obrad sejmowych) staneło wojsko,
Zebrały się też tłumy mieszkańców Warszawy umiejętnie zaagitowanych przez działaczy Kuźnicy.
Odczytany projekt Konstytucji przyjęty został z entuzjazmem przez posłów i przysłuchująca się obradom publiczności.
Protesty nielicznych opozycjonistów nie miały w tych warunkach znaczenia. Ustawa Rządowa została uchwalona i uroczyście
zaprzysiężona przez króla, senatorów i posłów.
Konstytucja 3 maja 1791r. dokonywała zasadniczej przemiany przestarzałego ustroju politycznego Rzeczpospolitej. Zgodnie z
duchem Oświecenia wprowadziła podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Treść Ustawy Rządowej 3 maja 1791r.
Artykuł pierwszy - stwierdził dominującą rolę religii katolickiej w państwie, przyznając jej charakter religii państwowej.
Zapewnił, co prawda, tolerancję wyznaniom niekatolickim, jednakże zapowiadał kary sądowe dla katolików, którzy ulegliby
pokusie większej atrakcyjności ideowej wyznań niekatolickich i przeszli do innego Kościoła.
Artykuł drugi - dotyczył pozycji stanu szlacheckiego w Rzeczpospolitej, Zagwarantowano szlachcie wszystkie uprawnienia,
wynikające z nadań dawnych monarchów, od Władysława Jagiełły poczynając. Spośród których szczególną wagę miał akt Neminem
captivabimus msi i uve victum z 1433r. gwarantujący członkom stanu szlacheckiego wolność od uwięzienia, chyba że na mocy
wyroku sądowego. Prawo o sejmikach uchwalone dnia 24 marca 1791r. Prawo to ustalające m.in. skład Izby Poselskiej po 68
posłów z Wielkopolski, Małopolski i Litwy - łącznie 204 oraz senatu - 102 senatorów, 14 biskupów i 14 ministrów, łącznie 130
członków.
Artykuł trzeci - Ustawa o miastach - gwarantowała mieszczanom znaczny zakres samorządu i prawo do samostanowienia w wielu
zasadniczych kwestiach. Zapewnili miastom spory zakres swobody, a także przyznając posesjonatom miejskim bezpieczeństwo
osobiste. Na obszarze miast zapewniono równość prawną wszystkich mieszkańców niezależnie od stanu - mieszczańskiego czy
szlacheckiego, zobowiązując osiadłą w miastach szlachtę do poddania się jurysdykcji miejskiej i miejskiemu sądownictwu.
Zapewnił wolność osobistą i pełne prawa obywatelskie mieszczanom pochodzenia obcego, którzy przybyli na ziemie
Rzeczypospolitej i osiedli w którymkolwiek z miast królewskich.
Artykuł czwarty - poświęcony ludności włościańskiej. Ustawodawcy Sejmu Czteroletniego nie zdecydowali się na naruszenie
praw szlacheckich właścicieli ziemskich do korzystania z pańszczyzny i do sprawowania władzy nad ludnością poddańczą swoich
dóbr. Ustawa Rządowa przyjęła włościaństwo ,, pod opiekę prawa i rządu krajowego". Zapewniając gwarancje państwową dla
wszelkich umów zawieranych między właścicielami dóbr a chłopskimi posiadaczami ziemi szlacheckiej. Artykuł zawierał bardzo
ważne postanowienie o nadaniu pełnej wolności każdemu włościaninowi przybyłemu lub powracającemu po ucieczce na ziemie
polskie.
Artykuł piąty - przedstawiał zasady ustroju władz Rzeczypospolitej, wskazując, że źródłem wszelkiej władzy jest wola narodu
(praktycznie wola większości społeczeństwa). W konsekwencji uznawał więc prawo reprezentacji narodu do dokonywania wszelkich
i niczym nie ograniczonych zmian w ustroju państwa, byleby były one zgodne z wolą powszechną. Stosownie do doktryny
Monteskiusza władze Rzeczypospolitej podzielono na: Sejm jako władze prawodawczą o znaczeniu przeważającym, władzę
wykonawczą skupioną w rękach króla i odpowiedzialnego przed sejmem rządu, zwanego Strażą Praw, a wreszcie sądowniczą,
sprawowaną prze trybunały w niczym nie uzależnione od króla lub rządu.
Artykuł szósty - poświęcony był organizacji Sejmu, który pozostał w Rzeczypospolitej naczelnym i praktycznie nie
skrępowanym organem władzy, z wyraźną przewagą Izby Poselskiej nad Izbą Wyższą - Senatem. Zapewniono każdorazowemu składowi
sejmu nieprzerwaną kadencję dwuletnią, co znaczyło, że oprócz odbywanej raz na dwa lata sesji zwyczajnej Sejm mógł być
zwołany w tym samym składzie w wypadkach nagłej potrzeby. Posłowie uznani zostali za reprezentantów całego narodu, a nie
tylko swoich bezpośrednich wyborców. Miało to znaczenie kapitalne, gdyż w ten sposób zlikwidowano instrukcje wyborcze,
zmuszające dawniej posłów do zajmowania w czasie obrad stanowiska zaleconego im przez lokalne środowisko szlacheckie. Przede
wszystkim jednak zniesiono liberum veto. Odtąd wszystkie decyzje sejmu miały zapadać większością głosów.
Artykuł siódmy - poświęcony został władzy wykonawczej Rzeczypospolitej, przede wszystkim królowi. Król był za swoje
czynności państwowe przed nikim nieodpowiedzialny, z tym, że nie mógł wydawać żadnego aktu bez kontrasygnaty jednego spośród
pięciu członków Straży Praw, których miał dobierać dowolnie spośród 14 dygnitarzy Rzeczypospolitej w randze misterialnej
Król przestał odgrywać rolę, ,,trzeciego stanu sejmowego,, , był dożywotnim szefem rządu, głową państwa. Wprowadzono zasadę
dziedziczności tronu polskiego(po Stanisławie Auguście korona miała przejść w ręce dynastii Wettinów).
Artykuł ósmy - powierzył sprawowanie wymiaru sprawiedliwości niezależnym sądom, z podziałem kompetencji według stanu osób
przed trybunałami stojących. Nie wprowadzono więc zasady równości wobec prawa, przeciwnie nawet , z całą mocą podkreślono
rozdział kompetencji zależnie od sytuacji społecznej oskarżonych lub stron procesowych.
Artykuł dziewiąty - na wypadek śmierci króla, jego niepoczytalności lub wzięcia w niewolę regencję w Rzeczypospolitej
powierzał Straży Praw pod przewodnictwem królowej lub prymasa.
Artykuł dziesiąty - zajmował się problemem wychowania następcy tronu.
Artykuł jedenasty - tworzył pojęcie ,,siły zbrojnej narodowej" uznając armię za zorganizowaną część potencjału
Rzeczypospolitej, przeznaczoną do obrony integralności państwa i suwerenności narodu. Było to bardzo nowoczesne
sformułowanie zasady i celu istnienia siły zbrojnej, które legło u podstaw całej tradycji Wojska Polskiego po dzień
dzisiejszy.
Konstytucja 3 maja mimo pewnych ograniczeń stanowiących ustępstwo na rzecz szlachty, otwierało drogę naprawy
Rzeczypospolitej. Prowadziła Polskę w kierunku nowoczesnej monarchii parlamentarnej, dawała możliwość umocnienia państwa
wewnętrznie i uniezależnienia się od obcych wpływów.
Konstytucja 3 maja przeszła do historii jako jedna z trzech wielkich dzieł konstytucyjnych XVIII w. Razem z konstytucją
amerykańską 1787r. i z konstytucją rewolucyjnej Francji z września 1791r.. Historiografia światowa uznała te trzy dzieła za
latarnie ideowe epoki. Nie bacząc na wszelkie niedostatki naszej Ustawy Rządowej, uznać musimy że jej pozycja w tradycji
politycznej demokratycznej części dzisiejszego świata jest niewątpliwa i ogromna.
Choćby z tego powodu Konstytucja 3 maja zasługuje na szczególną uwagę. |
