Filozofia
RENE DESCRATES
To jeden z największych i najważniejszych filozofów czasów nowożytnych. Powstanie jego doktryny zapoczątkowane zostało poszukiwaniem tzw. "metody", czyli sposobu, w jaki naukowiec lub filozof mógłby skutecznie dochodzić prawdy. Dotychczasowe sposoby rozumowania naukowego uważał bowiem Kartezjusz za niewystarczające i pozbawione obiektywnych, niepodważalnych podstaw, a to kwestionowało, jego zdaniem, wartość dokonywanych zgodnie z tymi metodami badań. Postanowił ustalić wspólne i najgłębsze założenia dla wszystkich dziedzin nauki, by w ten sposób unikać niweczącego cały wysiłek błędu na pierwszym etapie rozumowania. Gdzie znajduje się Ów pierwszy etap rozumowań ? Ano tam, gdzie najtrudniejsze pytania filozofii - u jej podstaw. Aby więc odnaleźć "metodę", Kartezjusz musiał stworzyć cały system filozoficzny, odpowiadający, według filozofa, na wszystkie z tych najtrudniejszych pytań.
BLAISE PASCAL
Dokonał wielu odkryć w matematyce i fizyce. Filozofią zajął się jako człowiek dorosły. A oto dwa aspekty jego założeń filozoficznych. Pierwszy z nich to kwestia natury i kondycji człowieka. Słynne jest Pascalowskie porównanie człowieka do trzciny na wietrze - jednocześnie słabej i drżącej, ale też w jakiś sposób silnej, wytrzymałej. Mamy tu do czynienia z poglądem w pewnym sensie pokrewnym myśli Kartezjańskiej - miejsce człowieka określa jego świadomość, trwa on w zawieszeniu między materią a duchem, górując nad tą pierwszą dzięki możności myślenia i odczuwania. "Gdyby nawet wszechświat zmiażdżył człowieka, byłby on i tak czymś szlachetniejszym niż to, co go zabija, bo wie, że umiera - i zna przewagę, którą świat ma nad nim. Wszechświat o tym nie wie" - pisał B. Pascal. Inny aspekt jego rozważań to, równie słynny, "zakład Pascala". Z prawideł charakterystycznych dla rachunku prawdopodobieństwa wywiódł on dowód na "opłacalność wiary". Niezależnie od tego, czy wierzymy, czy nie-stawiamy na: "Bóg jest" albo "Boga nie ma". Skoro Bóg jest - wierząc weń i oddając mu cześć, sporo na tym zyskamy-życie wieczne i wieczne szczęście. Jeśli jednak Go nie ma - i tak nic nie stracimy, choć co prawda także nic nie zyskamy. A zatem "opłaca się" stawiać na: "Bóg jest"
BARUCH SPINOZA
Skonstruował on i wyłożył w Etyce niezwykły i bardzo trudny system, którego głównymi cechami jest determinizm i relatywizm.
DETERMINIZM:
Mówi, że "wszystko co zachodzi, dzieje się według odwiecznego porządku i stałych prawd natury". Nikt więc nie jest zupełnie wolny i nikt nie ma pełnego wpływu na swoje życie. A zatem ludzkie moce są bardzo ograniczone i w związku a tym nie można ich przeceniać.
RELATYWIZM:
Mówi, że nie ma rzeczy obiektywnie dobrych i złych. Zawsze mogą one podlegać ocenie tylko w związku z jakąś sytuacją. Z tym wiąże się pogląd, iż nic nie może być celem samo w sobie. Każda rzecz może być tylko środkiem do osiągnięcia szczęścia. Zdaniem Spinozy drogą do osiągnięcia szczęścia jest więc rozumienie, że istnieją granice ludzkiej możliwości. A skoro wszystko, co się wydarza, musiało się wydarzyć, nie ma sensu trwonić energii na przeciwstawianie się temu. W ten sposób Spinoza zbliżył się do antycznego stoicyzmu. Różni go jednak od stoików to, że wedle niego powody, dla których "wszystko musi się zdarzyć", to nie, jak dla stoików, los lub wola bogów, ale raczej układy fizyczne i psychiczne oraz właśnie ograniczenie ludzkich możliwości.
GOTTFRIED LEIBNIZ
Według niego świat jest harmonijnym zespołem samodzielnych całkowicie odrębnych jednostek, tak zwanych monad. Monady to odrębne byty, o różnym stopniu rozwoju, mające swoje miejsce w strukturze świata. Monadą doskonałą jest Bóg. Im zaś monada jest doskonalsza, tym lepiej i jaśniej postrzega świat. Harmonijność świata jest ustalona i uporządkowana przez Boga. Leibniz twierdził także, że świat, na którym żyjemy, jest najdoskonalszym ze wszystkich możliwych układów monad - najlepszym ze światów.
Autor i tytuł
MOLIER - "Świętoszek"
Świętoszek - uosobienie fałszu i hipokryzji, człek na pozór pobożny i prawy - w rzeczywistości chciwy intrygant. Wykorzystując swój płaszcz świętości, niszczy i wyzyskuje ludzi. Pragnie także okpić Orgona, którego całkiem otumanił. Wpatrzony w "ideał cnót" Orgon gotów oddać mu majątek i córkę, zakochaną w kim innym. Na szczęście Tartufe sięgnął także po żonę Orgona, dzięki czemu został zdemaskowany. W sztuce Moliera - tak, ale, czy w zwykłym życiu udałoby się go pokonać?
JAN ANDRZEJ MORSZTYN
- "Do trupa"
To sonet, w którym należy zwrócić uwagę na niesamowity koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, "wyliczankę" podobieństw obu stanów. Paradoks - okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia.
- "Niestatek"
Krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz ukochanej wyrysowany w serce zakochanego - w zależności od zgody lub niezgody z wybranką. Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił dwa portrety poetyckie. Portret A - gdy się zgadzamy. Portret B - gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na zasadzie kontrastu.
DANIEL NABOROWSKI
- "Krótkość żywota"
Wiersz, który jest wyrazem filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znakomitości istnienia. W paru słowach zamyka się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń.
- "Cnota grunt wszystkiemu"
Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym "nic to", wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata, które niestety przemijają. Ale podkreśla, że jedyną trwałą wartością jest cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne.
WACŁAW POTOCKI
- "Nierządem Polska stoi"
To próbka publicystyki polskiej. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk wstał z grobu i na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem procesów jest krzywda niewinnych. Tak to "nierządem Polska stoi".
JAN CHRYZOSTOM PASEK
- "Pamiętniki"
Typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej, który sam opowiedział swoje życie w tychże "Pamiętnikach". Dzielą się one na dwie części: dotycząca służby wojskowej i czasu spędzonego w majątkach ziemskich, dzierżawionych albo należących do żony. Pasek jest głównym bohaterem, dlatego też pokazuje się z jak najlepszej strony - więc "Pamiętniki" są przykładem subiektywnego przedstawiania głównego bohatera oraz jego otoczenia, w którym żyje. Są przykładem gawędy szlacheckiej, czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej.
MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI
- "Sonety"
Wyrażają one metafizyczny niepokój. Człowiek jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nie radząca sobie ze swoim ciałem, potrzebami, oczekiwaniami, pragnąca wsparcia i opieki Bożej. Gdyż bez woli Bożej człowiek tak naprawdę nie może funkcjonować. Nie może nawet kochać Boga, jeśli nie jest obdarzony Jego łaską! Sonety Sępa Sarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń - to cechy tej poezji.
Gatunek
MARINIZM - twórcą był G. Marino. Słowo to oznacza rodzaj poezji kunsztownej, ustrojoną w moc środków stylistycznych, nastawioną na zaszokowanie odbiorcy, na swoistą rozrywkę i grę miłosną. Zaszokować miał przede wszystkim pomysł (koncept): a to niecodzienne zestawienia urody ciała i brzydoty śmierci, kontrasty, a to wymyślne powtórzenia, niezwykłe porównania obrazujące ogrom uczucia. A że kluczową rolę odgrywa pomysł (koncept), zwie się ten nurt w poezji KONCEPTYZMEM. Np. Do trupa, Niestatek
GONGORYZM - utworzone od nazwiska poety Luisa de Gongora. Jest to jakby hiszpańska odmiana marinizmu, ale tu mamy do czynienia z poezją trudną, odtwarzającą bieg myśli, naszpikowaną aluzjami do mitologii, kunsztownymi środkami poetyckimi, konceptami utrudniającymi dotarcie do istoty przesłania. Poezję taką nazywa się też kultyzmem lub eufuizmem.
KULTYZMEM - jako że poezję tego typu kierowano do warstw elitarnych, wykształconych.
EUFUIZMEM - od tytułu romansu J. Lyly'ego Euphues
PAMIĘTNIK - utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości na podstawie wspomnień z wyraźnym zamiarem ich spisania, a nie zamiarem tworzenia historii wspomnianego okresu. Informacje o intencjach pisarza najczęściej zawiera wstęp, ale nie jest to regułą. Np. Pamiętniki
GAWĘDA SZLACHECKA - przykładem są Pamiętniki. Jest to gatunek wywodzący się z literatury mówionej, który "przekłada" na pismo opowieść prowadzoną w pierwszej osobie i kierowaną wprost do odbiorcy - słuchacza.
EPOS - Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
LIST - jest obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury. Na uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów, wymyślne epitety, przenośnie etc. Np. Listy Jana Sobieskiego
KOMEDIA CHARAKTERÓW - środki komicznego wyjaskrawienia służą budowaniu wyrazistych, moralno-psychologicznych sylwetek bohaterów. Np. Świętoszek.
Motywy
CIERPIENIE - "Do trupa"
MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY - "Pospolite ruszenie" W. Potockiego
MIŁOŚĆ I ŚMIERĆ - "Do trupa"
NADZIEJA - "Świętoszek"
NIEŚMIERTELNOŚĆ - "Cnota grunt wszystkiemu"
POLSKA - "Nierządem Polska stoi", "Pamiętniki"
PRZEMIJANIE - "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" M. Sępa-Sarzyńskiego
SZATAN - "Sonety"
|
